विकास भन्नाले प्राकृतिक रुपमा मानव जाति र भौतिक सम्पदा तथा प्रकृतिको सहि अर्थमा विकास गर्नु हो भनेर बुझन जरुरी छन् । मानव जातिको विकास संगै हावा, पानि र माटो एक मानव जातिको महत्वपूर्ण विषय हो जस्लाई अर्गानिक रुपमा विकास गर्न आव्श्यक छ ।

स्वास्थ्य चौकी निर्माण गर्नु । स्कुल बनाउनु । शिक्षा समबन्धि कार्यक्रम गर्नु । दाइजो सम्बन्धि कार्यक्रम गर्नु । प्रत्येक कार्यक्रममा आसन ग्रहन गर्नु । कार्यक्रममा हुनेनहुने फोकसिङ्ग भाषण दिनु । सडक कालोपत्रे गर्नु । सामुदायिक भवन निमार्ण गर्नु । वृद्धा भक्ता बाँडनु । आर्थिक सहयोग गर्नु । यी सबै गौण विषय वस्तु हुन । यस विषयलार्ई साधारण भन्दा साधारण व्यक्ति तथा कार्यकारी प्रमुखले पनि सहजता पुर्वक कर्मचारी र ठेकेदारको सहयोगमा गर्न सक्ने कामहरु हुन । यी कामहरु गरेर कुनैपनि प्रमुखले अथवा कसैले म तिस मार — खान हुँ भन्नु सायद सुहाउँदैन होला ।

आज देशभर सामुदायिक तथा प्राइभेट स्कुल, कलेज र शैक्षिक संस्थाहरु गाउँ, सहर र बजारको गलि—गली स्थापना हुदैछ यस्को अर्थ देशमा शिक्षाको ज्योती फैल्याउदै जादैछ भन्नु हो यस्को मतलब अपराध घट्नुपर्ने हुन्छन् तर यहाँ अझै बढिरहेको अवस्था मजाले देखिनछन् । सडक, पुल र अन्य विभिन्न विकास निमार्ण हुदैछन् नै । तर अपराधको शिलशिला पनि बढिरहेको छ नै यस्लाई कुन अर्थमा विकास भन्नु हुन्छन् । सडक, पुल र अन्य विकास संगै प्राकृतिक रुपमा विकास हुन आव्श्यक छ । सडकको राम्रो ट्राफिक नियम, जनतालाई कस्तो शिक्षा र अवस्थाको वातावरण दिदा सडक दुर्घटना हुदैन भन्ने हुनुपर्छ । जनतालाई हजारौँ किसिमका तनावग्रस्त कानुनी व्यवस्था दिदा कुनैपनि अवस्थामा सडक दुर्घटना हुन सक्ने अवस्था जस्ता समस्याहरुको सहि र प्राकृतिक रुपमा विकास हुन जरुरी छन ।

विकासको अर्थ मान्छे र व्यक्ति पिच्छे फरक — फरक सोच र दृष्टिकोण हुनसक्नु स्वभाविक नै होला । तर हामी मानव आफुलाई चेतनशिल प्राणी मान्दछौ र हामी कुनै न कुनै अर्थमा मानव जाति एक सोचन सक्ने सहि योग्य प्राणी हौँ । सहि र गलत वास्तविक र साचिकै सहि अर्थमा छुट्याउन हामी सक्दछौँ ।

विकास भन्नाले वास्तविक रुपमा नेपाली जनताको प्राकृतिक रुपमा आर्थिक विकास गर्नु सहि अर्थमा विकास भन्न सकिन्छन् होला । मानौँ स्थानिय तहको पाँच वर्षे कार्यकाल हुन्छन् । त्यो पाँच वर्षमा गाउँको स्कुल, स्वास्थ्य चौकी, गाउँको मुहार, मान्छेको सोच, विचार र दृष्टिकोण परिवर्तन गर्नु र भयो भन्नु सायद सहि अर्थमा विकास भन्न सकिन्छन् नकि सडक, पुल, सामुदायिक भवन लगायत अन्य विषय वस्तुहरु हुन सक्छन् ।

त्यस पाँच वर्षमा जनताको सोच, विचार र समाजको सबै जातिगत कला, संस्कृति प्रति जनताको सोच कस्तो भयो भन्ने विषयलाई वास्तविक विकास अथवा सहि अर्थमा विकास भन्न सक्नुपर्दछ । त्यस पाँच वर्षमा भ्रष्टाचार गर्ने र गर्नुपर्छ । झुठो बोल्नुपर्छ । व्यत्तिगत स्वार्थ हेर्नुपर्छ । जालसाज गर्नुपर्छ । चोरी गर्नुपर्छ । आज एउटा कुरा अर्कोदिन अर्को कुरा गर्नुपर्छ जस्ता विषयहरु क्रमबद्ध रुपमा बढिरहेको छ अथवा कोही सोचिरहेको छ भन्ने त्यो सहि अर्थमा विकास भन्न र बोल्न सकिदैन होला । र यो गलत होनै भन्ने म, तपाईँ र हामीले बुझन र महशुस गर्न जरुरी छन ।

निष्कर्ष ः मान्छेको सोच, विचार फरक — फरक हुन्छन् भन्दैमा गलत र सहि छुट्याउन सकिन्छन् । सबै विषय वस्तुमा एक सहि अर्थमा सत्य विषय हुन्छन् । फरक — फरक सोच, विचार र दृष्टिकोण हुन्छन् भन्दैमा वास्तविक सत्यलालाई लत्याएर गलत विषयलाई अङ्गाल्न सकिन्न् । अर्थात जतिसुकै व्याख्या गरेपनि सत्य जहिल्यै अगाडि देखिनछन् तर म, हामी र तपाईँ जहिल्यै दवाव र प्रवाभमा जानि — जानि नहेरेको मात्रै हो ।