तिज नेपालको एक महत्वपूर्ण सांस्कृतिक पर्व हो, जसले विशेषगरी महिलाहरूको जीवनमा महत्वपूर्ण स्थान राखेको छ। यो पर्वले नारीहरूको सशक्तिकरण, समाजसँगको सम्बन्ध, र धार्मिक आस्थालाई उजागर गर्ने गर्दछ। तिजको सुरुवात, विशेषगरी हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको माईत जाने र श्रिमानको लामो आयुको लागि ब्रत बस्ने परम्परासँग जोडिएको छ। तर, समयसँगै तिजको रूप, स्वरूप र यससँग सम्बन्धित परम्पराहरूमा ठूलो परिवर्तन देखिएको छ।

परम्परागत तिज: एक सांस्कृतिक धरोहर

एक समय थियो जब तिजको गीतहरूले सांस्कृतिक धरोहरको झल्को दिने गर्थे। ती गीतहरूले विवाहित महिलाहरूको वेदना, ससुरालीमा बस्ने कठिनाइ, र माईतको सम्झनालाई प्रकट गर्थे। तिजको गीतहरूले नेपाली समाजमा रहेका परम्परागत मान्यता, धार्मिक आस्था, र समाजको संरचनालाई प्रतिबिम्बित गर्ने गर्थे। तिजका गीतहरूमा नारीहरूको वेदनाको अभिव्यक्ति हुन्थ्यो, जसलाई सुन्दा मानिसहरूको आँखा आँसुले भरिन्थ्यो। त्यो बेला तिज एक अत्यन्तै पवित्र पर्व थियो, जहाँ महिलाहरूले आफ्ना दुःख, पीडा र वेदनालाई गीतको माध्यमबाट व्यक्त गर्थे।

तिजको मुख्य आकर्षण भनेकै माईत जाने परम्परा थियो। विवाहित छोरीहरू तिजको केही दिन अघि नै माईत जानका लागि आतुर हुने गर्थे। माईत जान पाउने खुसीमा उनीहरूको मन हर्षित हुने गर्थ्यो। ससुरालीमा रहेका छोरीहरूलाई लिन बुबा र भाइहरू आउँथे, र उनीहरूलाई माईत पुर्याएर त्यहाँको वातावरणमा रमाउन दिने चलन थियो। माईत पुगेपछि, छोरीहरूले परिवारसँग बसेर मिठा परिकारहरू बनाएर खाने गर्थे। यो पर्वको महत्वपूर्ण अंश भनेकै ‘दर’ थियो, जुन पर्वको अघिल्लो रात खाने चलन थियो। दरमा परम्परागत नेपाली परिकारहरू जस्तै दही, सेल रोटी, फलफूल, मिठाई आदि समावेश हुने गर्थे।

आधुनिक तिज: संस्कृतिको विकृत रूप

तर समयसँगै तिजको रूप बदलिएको छ। आधुनिक तिजको पर्वले सांस्कृतिक धरोहरको स्थानलाई बिस्तारै गुमाउँदै गएको छ। यो पर्वमा आइरहेका गीतहरूमा परम्परागत नारी वेदनाको स्थानमा अश्लीलता, भौतिकवाद, र अत्यधिक प्रदर्शन देखिन थालेको छ। बजारमा आएका तिजका नयाँ गीतहरूले नारीहरूको वास्तविक पीडा र वेदनालाई चित्रण गर्ने स्थानमा, उनीहरूको सौन्दर्य प्रदर्शन, फेसन, र आधुनिकता झल्काउने प्रयास गरिरहेका छन्।

आजकल तिजका गीतहरूमा परम्परागत लोक धुनको स्थानमा आधुनिक संगीत र पश्चिमी प्रभावको झल्को देखिन्छ। यी गीतहरूले तिजको वास्तविक मर्मलाई बिर्साएर, सांस्कृतिक विकृतिको प्रतीक बनेका छन्। तिजका गीतहरूले हिजोका दिनमा महिलाहरूलाई रुवाउने, पीडित बनाउने र आत्मा झक्झकाउने काम गर्थे भने, आजकलका गीतहरूले उनीहरूलाई लाजले मुख छोप्न बाध्य बनाएका छन्। यो प्रवृत्ति केवल गीतहरूमा मात्र सिमित छैन, तिजको परम्परामा पनि यसको असर परेको छ।

फेसन शोमा परिणत भएको तिज

आजकल तिज केवल धार्मिक र सांस्कृतिक पर्व मात्र नभएर फेसन शोमा परिणत भएको छ। यो पर्वले धनी र गरिबबीचको खाडललाई अझै गहिरो बनाएको छ। तिजका नाममा आयोजना गरिने ‘दर’ कार्यक्रमहरू अब मितव्ययी र सरल नहुँदा, तिनले समाजमा विभाजन सिर्जना गरेका छन्। पहिले दरको कार्यक्रम केवल परिवारभित्र सीमित रहन्थ्यो, तर अहिले यो सार्वजनिक र भव्य रूपले मनाइन्छ। दरको नाममा रक्सी, मासु, र महँगो गरगहना प्रदर्शन गरिने चलन बढ्दै गएको छ। यसले तिजलाई केवल एउटा फेसन शोमा परिणत गरिदिएको छ, जहाँ महिलाहरू आफ्नो भव्यता र धनीपनलाई प्रदर्शन गर्ने माध्यमको रूपमा यो पर्वलाई प्रयोग गरिरहेका छन्।

तिजको सांस्कृतिक महत्वको संरक्षण आवश्यक

तिजले नेपाली समाजमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ। यसले महिलाहरूलाई एक आपसमा जोड्ने, उनीहरूको पीडा र वेदनालाई व्यक्त गर्ने, र समाजमा एकता र सद्भाव फैलाउने काम गरेको छ। तर समयसँगै यस पर्वमा विकृति फैलिन थालेको छ। तिजको वास्तविक मर्म र यससँग जोडिएका सांस्कृतिक धरोहरलाई संरक्षण गर्ने आवश्यक छ। यसका लागि हामी सबैले तिजको परम्परागत मूल्य र मान्यतालाई सम्मान गर्नुपर्छ। तिज केवल एउटा पर्व नभएर हाम्रो सांस्कृतिक धरोहर हो, जसलाई जगेर्ना गर्न सबैले जुट्न आवश्यक छ।